Jadąc z Karniewa do Gdańska nie sposób nie zajechać do Gołotczyzny – wsi, w której ma siedzibę Muzeum Pozytywizmu. Tu znajdują się „Krzewnia” (dom Aleksandra Świętochowskiego) oraz dworek Aleksandry Bąkowskiej – miejsca wyjątkowe i bardzo ważne dla polskiej kultury.

Dom Posła Prawdy, autora manifestu My i wy oraz Pracy u podstaw, zawierających główne założenia pozytywizmu, został nazwany „Krzewnią”, ponieważ właśnie stąd miały być krzewione idee pozytywistyczne pracy u podstaw, pracy dla ludu i z ludem.

Aleksander Świętochowski przez całe życie był gorącym rzecznikiem postępu, oświaty i kultury, walczył o równe prawa dla kobiet i Żydów. Prowadził walkę o świeckość szkoły, zwalczał klerykalizm, konserwatyzm, wstecznictwo, fanatyzm i nietolerancję. Wyznawał w życiu liberalizm, w okresie międzywojennym był w opozycji wobec sanacji.

W willi „Krzewnia” spędził Świętochowski ponad pół wieku i był to najowocniejszy okres jego twórczości. Tu kontynuował cykl kontrowersyjnych artykułów Liberum veto publikowanych w „Prawdzie” i w „Gazecie Warszawskiej”, prowokujących Polaków do polemik i dyskusji na ważne społeczne tematy. Ich kwintesencją było to oświadczenie Posła Prawdy: Liberum veto! Weto przeciwko niewolnictwu myśli, samochwalstwu, poniżaniu innych, bladze, kłamstwu, obłudzie, ultramontanizmowi i innym cnotom „podwójnej buchalterii” duchowej. Niech będzie pochwalona swoboda przekonań, sprawiedliwość, nauka, tolerancja i prawda.*

Dziś w domu, w którym przez wiele lat żył i tworzył Aleksander Świętochowski ciągle czuć ducha wielkiego Polaka. Biurko-kolos przypomina o tytanicznej pracy Świętochowskiego, a niekonwencjonalne wyposażenie domu (drewniana lodówka, krajarka do chleba, telefon, gramofon, wodociąg) świadczą o jego nieustającej ciekawości świata i nowinek technicznych.

W dworku Aleksandry Bąkowskiej – galeria największych polskich pozytywistów, wśród których nie mogło zabraknąć Marii Konopnickiej :)

* Aleksander Świętochowski, Liberum veto, t.1., s.176, Warszawa, PIW, 1976

Ukazało się kolejne (ósme?) wydanie Konopnickiej, jakiej nie znamy autorstwa Pani Marii Szypowskiej – biografii, która zainspirowała mnie do włączenia wątku o Marii Konopnickiej do powieści dla młodzieży Musisz to komuś powiedzieć :)

Ponieważ jest to genialna, najlepiej napisana książka o Marii Konopnickiej, od ponad pół wieku niepoddająca się zębowi czasu – wszystkich miłośników biografii serdecznie zachęcam do jej lektury.

Jadąc śladami Marii Konopnickiej z Kalisza, nie sposób nie trafić do Wrześni, bo to tylko godzina drogi. To tu wiosną 1901 r. wydano zarządzenie o nauczaniu religii w języku niemieckim, na co nie zgodziły się polskie rodziny, nie kupując dzieciom niemieckich podręczników. Nauczyciele ukarali opornych uczniów chłostą, a interwencja rodziców pociągnęła za sobą poważne represje. Po rozprawie, która odbyła się 19 listopada 1901 roku, 24 osoby skazano na kary więzienia. Sprawa wrzesińska bardzo poruszyła Marię Konopnicką.  8 grudnia 1901 r. poetka pisała z Florencji do córki Zofii : Wszyscy tu jesteśmy ogromnie wzburzeni wrzesińską sprawą. Zdaje się, że rozbudzenie poczucia krzywd narodowych jest powszechne i rozszerza się coraz bardziej.

Dziś Września budzi zachwyt przyjezdnych. To piękne i zadbane miasto nie zapomina o swojej historii. W zabytkowym budynku dawnej Katolickiej Szkoły Ludowej, w której odbył się słynny strajk dzieci, znajduje się Muzeum Regionalne im. Dzieci Wrzesińskich, a w parku na Opieszynie stoi imponujący, ponad 3,5-metrowy pomnik poetki.

Jadąc na Śląsk, nie mogłam nie zajechać do Kalisza. Maria Konopnicka mieszkała tu od siódmego do dwudziestego roku życia, zatem spędziła trzynaście bardzo ważnych dla niej lat, przeobrażając się z dziecka w wesołego podlotka, a następnie w utalentowaną i wrażliwą kobietę. Kto wie, czy czas spędzony w Kaliszu nie był najszczęśliwszym okresem jej niełatwego życia. Przebywając tu z ojcem i siostrami pisała wesołe listy do kuzynek i przeżywała pierwsze uniesienia serca.

W Kaliszu spotkała też swoją pierwszą wielką miłość – Jarosława, z którym wkrótce wzięła ślub. Parę dni po tym fakcie radosna i rozszczebiotana pisała do sióstr: Otóż powiem Wam, że jestem bardzo – bardzo szczęśliwa. Przez kilkanaście kolejnych lat mieszkała w okolicach Kalisza (Bronów i Gusin leżały w granicach ówczesnej guberni kaliskiej), zatem miasto to w znaczący sposób wpłynęło i na jej dalsze życie.

W Kaliszu zostało wiele śladów po Marii Konopnickiej. W Sanktuarium Serca Jezusa Miłosiernego znajduje się tablica upamiętniająca jej przedwcześnie zmarłą matkę Scholastykę Wasiłowską, a w Katedrze Kaliskiej św. Mikołaja tablica przypominająca dzień ślubu Marii i Jarosława. Przy ulicy Nowy Świat stoi okazały, choć już nieco zniszczony pomnik poetki. Jednak najważniejszym miejscem pamięci po Marii Konopnickiej jest dom, w którym mieszkała – tzw. Pałac Puchalskich znajdujący się przy skrzyżowaniu ulic 3 Maja i placu Kilińskiego.

Maria Szypowska w swojej świetnej biografii poświęconej poetce pt. Konopnicka, jakiej nie znamy podaje za H. Sutarzewicz: był to istotnie kiedyś bardzo piękny dom. Wasiłowscy mieszkali jednak nie we frontowej części […] lecz w jednopiętrowej oficynie, od strony dzisiejszej ulicy 3 Maja, na miejscu której znajdowały się wtedy ogrody. Było to bardzo piękne położenie, korzystne dla dzieci, ale daleko tu było do wspaniałości mieszkań frontowej części domu. Jak duże mieszkanie zajmowali Wasiłowscy, nie wiadomo; podobno mieściło się ono na piętrze, gdzie przeważnie były mieszkania trzypokojowe.

W domu tym, w początkach XX wieku, znajdowała się siedziba Muzeum Ziemi Kaliskiej, a później (od 1980 r.) na parterze mieściła się izba pamięci Marii Konopnickiej, zlikwidowana w 1991 r. mimo protestów kaliszan. Dziś widok domu, w którym ponad 160 lat temu mieszkała rodzina Wasiłowskich, niemiło zaskakuje. Sypiący się tynk, drzwi ze złuszczającą się farbą, obskurna brama, zaniedbane podwórko…